تسلیم نهایت اسلام

مقدّمه
حضرت آیت‏الله العظمی آقا مجتبی تهرانی؟ره؟ در دو دورۀ زمانی بحثی پیرامون مقام تسلیم داشته‏اند که طیّ جلساتی به علاقه‏مندان معارف اسلامی ارائه داده‏اند. در سال 1361 ه.ش در پنج جلسه، موضوع تسلیم را از منظر علمای اخلاق مورد بحث قرار دادند. حضرت استاد؟ره؟ یک‏بار دیگر در سال 1377 طیّ پنج جلسه موضوع تسلیم را از منظر علمای اهل معرفت مورد بحث قرار دادند که ان‏شاءالله در مجلّد جداگانه در ا ختیار علاقه‏مندان قرار خواهد گرفت.
تسلیم در موضوعات اخلاقی درجه‏ای بالاتر از توکّل و رضا است.
آنچه در این مجلّد مورد بحث قرار گرفته است
در ابتدای مباحث استاد گرانقدر به تعریف مفهوم استسلام می‏پردازد که به مفهوم انقیاد و اطاعت است و از جنود عقل شمرده می‏شود. استسلام مطرح شده در این بحث دارای سه شرط است؛ به معنای انقیاد و مطیع بودن از نظر ظاهر باشد، نسبت‏به حق تعالی باید باشد و از درون نشأت گرفته باشد.
استسلام رابطه نزدیکی با ایمان دارد؛ آنچنان که امام‏علی؟س؟ می‏فرماید: «لَا إِيمَانَ أَفْضَلُ مِنَ الِاسْتِسْلَامِ». ثمرۀ استسلام نیز آن است که انسان مستظهرِ به الله تعالی می‏شود.
نقطۀ مقابل استسلام نیز استکبار است که امری بیرونی است و با کبر که امری درونی است تفاوت دارد.
در ادامۀ مباحث، حضرت آیت‏الله العظمی آقا مجتبی تهرانی؟ره؟ وارد بحث تسلیم می‏شوند و ریشه‏های لغوی آن را به بحث می‏نشینند. اینجاست که تفاوت بین توکّل، رضا و تسلیم مطرح می‏شود. انسان در حالت تسلیم، هر چه می‏بیند از جانب خدا می‏بیند و برای خودش مانند حالت رضا، میل و طبعی قائل نیست و یا مانند حالت توکّل، امور را به خدا توکیل نمی‏کند؛ بلکه تسلیمِ در قبال محبوبش موافقت و مخالفتی ندارد، طبعی ندارد که بخواهد موافقت یا مخالفت داشته باشد.
تسلیم دارای درجات سه‏گانه‏ای است که در ادامه مورد بحث قرار می‏گیرد. درجۀ اوّل تسلیم، عبارت از تسلیم به آنچه عقل به زحمت تصدیق و وهم با مشقّت می‏پذیرد است. انسان در این مرحله می‏داند که عقل او نسبت‏به اسباب و مصالح امور جاهل است و وهم او به دلیل مخالفت امور با هواهای نفسانی به مشقّت می‏افتد؛ لذا لازم است بر آستانۀ تسلیم سر نهد. در اینجا حضرت استاد؟ره؟ نکته مهمّی را اشاره می‏کنند که تسلیم نسبت‏به امور تکوینی، معنایش سرپیچی از امور تشریعی (انجام واجبات و ترک محرّمات) نیست.
مرحلۀ دوّم، تسلیم عبارت از «تسلیم علم به حال، قصد به کشف، رسم به حقیقت» است. در تسلیم علم به حال، انسان خبر را به عیان و هلم را به معرفت تسلیم می‏کند. تسلیم قصد به کشف نیز نوعی ترجمان همان تسلیم علم به حال است؛ امّا در مورد تسلیم رسم به حقیقت، رسم عبارت از آثار نفس است که باید کنار گذاشته شود و این کار با تجلیه، تخلیه و تحلیه به دست می‏آید.
مرحلۀ سوّم، عبارت از «تسلیم مادون حق به حق» است. در این مرحله انسان سیر به فناء فی‏الله می‏کند و به هستی واقعی می‏رسد. آنچنان که امام‏زین‏العابدین؟س؟ می‏فرماید: «…إِنَّ الْمَرَاتِبَ الرَّفِيعَةَ لَا تُنَالُ إِلَّا بِالتَّسْلِيمِ لِلَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ…»؛
استاد گرانقدر اخلاق اسلامی حضرت آیت‏الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی؟ره؟ در جلسۀ آخر به ریشه تسلیم که عبارت از یقین است اشاره می‏کند؛ یعنی هر کسی که دارای یقین باشد، اهل تسلیم است. همچنین از نظر ظاهری کسی که اهل تسلیم است استسلام دارد.
موضوع بسیار مهمّی که در پایان بحث تسلیم مطرح می‏شود، در مورد تسلیم بودن و رضا و توکّل داشتن نسبت‏به کسانی است که خدا امر فرموده است؛ یعنی پیغمبر‏اکرم؟صل؟، ائمۀ طاهرین؟سهم؟ و هر کسی که خداوند در آیات به آن تاکید کرده و یا در روایات به آن اشاره شده است.
بحث تسلیم اگرچه یکی از زیباترین مباحث اخلاق اسلامی است؛ ولی همان‏گونه که حضرت استاد معظم؟ره؟ در یکی از جلسات مطرح می‏فرمایند: تسلیم از درجاتی است که به نحو اکمل و احسن، اختصاص به چهارده معصوم؟سهم؟ دارد.
امید است با مطالعۀ این کتاب و شیوۀ تدریس حضرت استاد که مبتنی بر آیات و روایات است، گامی در جهت متّصف شدن به اخلاق اسلامی با عنایت اهل بیت؟سهم؟ برداشته شود.