رضا به قضا و قدر الهی

مقدّمه
حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی ؟ره؟ در دو دورۀ زمانی بحثی پیرامون مقام رضا داشته‏اند كه طیّ جلساتی به علاقه‏مندان معارف اسلامی ارائه دادند. در سال1361 طیّ 11 جلسه موضوع رضا را از منظر علمای اخلاق مورد بحث قرار دادند. حضرت استاد ؟ره؟ در آغاز بحث می‏فرمایند كه محور بحث علمای اخلاق تهذیب نفس است؛ لذا ابتدا رذایل اخلاقی در ارتباط با هر یك از نیروهای درونی انسان را مورد كنكاش قرار می‏دهند و سپس ضدّ آن رذیله كه عبارت است از یك صفت زیبای روحی را بررسی می‏نمایند؛ به عبارت دیگر، ایشان ابتدا رذایل را طرح می‏كنند؛ زیرا هدفشان تذكّر به انسان و توجّه به این نكته است كه در درون خود و در ارتباط با نیروهای شهوت، غضب، عقل و وهم دارای رذایل و صفات زشت است و چون محور بحث ایشان تهذیب نفس و پاك‏سازی درون از زشتی‏های نفسانی است؛ لذا نخست به تبیین رذایل و صفات زشت می‏پردازند و در كنار آن نیز صفات نیكویی كه ضد آن صفات زشت است بررسی می‏نمایند.
حضرت استاد ؟ره؟ در ادامه می‏فرمایند كه روش اهل معرفت به گونۀ دیگری است، آنها فضایل یك انسان الهی را شمارش كرده و راجع به هر كدام بحث می‏كنند. با مراجعه به كتب اهل معرفت این مسئله آشكار می‏شود كه وقتی فضایلی همچون رضا، تسلیم، توكل و امثال آن تبیین می‏شود، در كنارش رذایل اخلاقی مطرح نمی‏شود. در نهایت ایشان چنین می‏فرمایند كه روش بحثشان پیرامون رضا در این دوره همان روش علمای اخلاق است كه البته در خلال آن و به تناسب مباحث، به مطالب معرفتی نیز اشاره می‏كنند.
حضرت استاد؟ره؟ یك‏بار دیگر در سال 1378 طیّ 13 جلسه موضوع رضا را از منظر علمای اهل معرفت مورد بحث قرار دادند كه ان‏شاءالله در مجلّد جداگانه در ا ختیار علاقه‏مندان قرار خواهد گرفت.
آنچه در این مجلّد مورد بحث قرار گرفته است
سخط، ضدّ رضا: قبل از طرح حالت رضا، صفت زشت سخط مورد بحث قرار گرفته است؛ زیرا علمای اخلاق در مباحث خود سخط و رضا را با هم بحث می‏كنند. در حدیث شریف جنود عقل و جهل، یكی از جنود عقل را رضا و ضد آن را كه از جنود جهل است سخط می‏نامند، «الرَّضا وَ ضِدُّهُ السَّخَط»؛ لذا برای روشن شدن و كامل شدن مباحث مربوط به رضا ابتدا به موضوع سخط می‏پردازند. از نظر روحی سخط حالتی درونی مخالف با هوی و خواسته‏های نفسانی انسان است كه در برخورد با پیشامدها برای او به وجود می‏آید و باعث ناخشنودی و ناخرسندی او می‏شود. این حالت ناخشنودی یا انكار، ممكن است به بیرون تراوش كند و انكار و اعتراض زبانی را هم در پی داشته باشد. سخط هم به خداوند نسبت داده می‏شود و هم به بنده. آنگاه كه به خداوند نسبت داده شود، مراد انزال عذاب است و آنگاه كه به بنده نسبت داده شود معنایش این است كه بنده در ربط با تدبیر، تقدیر و قضای الهی حالت ناخشنودی پیدا می‏كند.
سخط روشنگر و زمینه‏ساز رضا است؛ یعنی انسان باید آنچه خداوند به عنوان وظیفه بر دوش او گذاشته عمل كند و اگر نتیجه بر وفق مراد او نباشد و خواستۀ او محقّق نشد اعتراض نكند. در حقیقت انسان وظیفه‏ای جز انجام دستورات حق ندارد؛ زیرا اولاً نمی‏تواند خلاف خواست خدا عمل كند و ثانیاً اگر به قضای الهی رضایت ندهد تنها نتیجه‏ای كه عاید او می‏شود این است كه این حالت روحیِ اعتراض نسبت به قضا، باعث ضایع شدن اجر و ثواب او می‏شود و همچنین سخط الهی را به دنبال خواهد داشت.
معنای رضا: رضا صرفاً ترك اعتراض و ترك شكایت نسبت به قضا و قدر الهی نیست؛ بلكه عبارت از حالت خشنودی و خرسندی و پسند نفس نسبت به هر امری از امور است؛ به تعبیر دیگر، سخط عبارت از حالت اعتراض و انكار نفس نسبت به یك امر است و رضا عبارت از حالت خشنودی، خرسندی و پسند نفس نسبت به آن امر است؛ در نتیجه معنای رضا این است كه مخلوق، قضا و قدر الهی را بپسندد و از آن خشنود و خرسند باشد.
در آثار اسلامی این حالت را معادل ایمان شمرده‏اند و گاهی به عنوان قرین ایمان نام برده‏اند كانّه این حالت از ایمان شخص نشئت می‏گیرد. رضا حتّی در ربط با دین هم مطرح می‏شود، اگر به جای حالت رضا در درون انسان حالت سخط ایجاد شود، كفر در دین انسان رسوخ پیدا می‏كند. این فضیلت نفسانی آن‏قدر با ارزش است كه به‏عنوان سرآمد طاعات یاد شده است.
رضای خداوند نسبت به عبد؛ این است كه او را مشمول رحمت خود قرار داده و به او نعمت عنایت می‏كند و در مقابل اگر بنده مورد سخط خدا قرار گیرد، او را عقاب و عذاب می‏كند، یك معنایی نزدیك به معنای محبّت برای رضای خداوند نسبت به بنده برشمرده‏اند؛ در حقیقت رضای الهی را از نعم الهی تفكیك می‏كنند، همان‏طور كه در آیۀ شریفه می‏فرماید: <وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَمَسَاكِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ>. در این آیه شریفه خداوند نخست به مؤمنین وعده بهشت و باغ‏ها و نهرهایی كه در آن در جریان است می‏دهد و سپس بهشت‏های استوار را كه مرتبۀ دیگری از بهشت و نعمت‏های اخروی است، وعده می‏فرماید. اما در نهایت می‏فرماید: <وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ>؛ رضای الهی نسبت به مؤمنین افضل است و این، همان رستگاری بزرگ است. پس معلوم می‏شود كه رضای الهی غیر از اثر رضا یعنی نعم الهی است كه در آخرت به صورت بهشت جلوه‏گر می‏شود.
راه رسیدن به رضای الهی و محبت و قرب او راضی بودن عبد از خداوند است؛ یعنی رضا از ناحیه عبد شروع می‏شود و به رضای رب می‏رسد. آنگاه كه قضا و قدر الهی مورد پسند عبد قرار گرفت و از آن خشنود و خرسند شد، مشمول رضای خداوند می‏شود.
پسند بلا و مصیبت: بعضی منكر امكان تحصیل مقام رضا هستند، آنان می‏گویند: نمی‏شود بلاهایی كه از ناحیۀ قضا و قدر الهی نازل می‏شود مورد پسند انسان واقع شده و از آن خشنود شود بلكه در هنگام نزول بلا و مصیبت تنها چارۀ انسان صبر و تحمل است. در حالی كه این ادّعا حاكی از سطحی‏نگری است. هنگامی كه روح انسان متوجه یك امر خاصی در ربط با هر یك از قوای درونی او اعم از شهوت، غضب، عقل و قلب شود به حدّی كه روح در آن مستغرق گردد و درد و المی كه معمولاً به‏طور طبیعی در انسان به وجود می‏آید احساس نمی‏كند؛ مثلا در هنگامۀ جنگ و نبرد اگر زخمی بر او وارد شود درد ناشی از آن را احساس نمی‏كند كه بر آن صبر كند.
عدم تنافی دعا و كوشش با مقام رضا: آیا كوشش انسان در این عالم با رضا به قضای الهی منافات دارد؟ آیا دعا كردن و مسئلت و درخواست از خدا با رضا منافات دارد؟ دنیا، دارِ اسباب و مسببات است، آتش سببیت دارد برای سوزاندن، آب سبب است برای رفع عطش و این رابطۀ سبب و مسبّب و تأثیرات آن را مسبّب الاسباب یا الله تعالی قرار داده است. سنّت‏های الهی تغییرناپذیر است و انسان محكوم آن است و قادر نیست خودش را از آن خارج كند. از طرف دیگر این رابطۀ سبب و مسبّب در متن طرح‏ریزی كلی خداوند؛ یعنی همان قضا و قدر او است. انسان اگر به توسّل جستن به اسباب برای تحصیل مسببّات راضی باشد؛ در این صورت، به این قانون و سنّت الهی رضا داده است و لازمۀ این رضایت این است كه در ربط با اسباب و مسببّات وارد عمل شده و كوشش نماید.
دعا و سؤال و درخواست هم منافات با رضا ندارد؛ بلكه آن‏كس كه اهل رضا به قضا است اهل دعا نیز هست، زیرا خودِ طراح قضا، دعا را سبب قرار داده است. دعا یك نوع سبب است، همان‏گونه كه مثلاً در آب خاصیت رفع عطش را قرار داده،‏ در یك رابطۀ معنوی، دعا را سبب موفقیت انسان قرار داده است.
درجات رضا: رضا دارای درجات سه‏گانه است: درجۀ اوّل، رضا به ربوبیت حق‏‏تعالی است؛ یعنی انسان خشنود باشد و بپسندد كه مربی‏اش خدا باشد و تحت تربیت و پرورش الهی باشد نه تحت تربیت شیطان. درجۀ دوّم از رضا را كه از آن تعبیر به رضای بالله می‏كنند به این معنا است كه روح انسان در مسیر زندگی‏اش در این عالم در برخورد با اموری كه ملایم طبع او و گوارا است، یا ناملایم طبع او و ناگوار است، حالت یك‏نواخت و یكسانی داشته باشد؛ به عبارتی چه هنگامی كه با امری مواجه شود كه ملایم با طبعش باشد و چه هنگامی كه با طبعش ملایم نباشد از خداوند خشنود باشد. درجه سوم از رضا، رضا به رضای الهی است. در این درجه، عبد خشنودی‏ای جز خشنودی خدا را نمی‏پسندد، ارادۀ‏ الهی را به‏جای ارادۀ خود، رضای الهی را به‏جای رضای خود، سخط الهی را به‏جای سخط خود می‏پذیرد؛ یعنی ارادۀ عبد فرع ارادۀ الله و خشنودی و رضای او فرع رضای الله تعالی است.
منشأ پیدایش رضا: حالت رضا از شئون معارف الهیّه است؛ یعنی منشأ پیدایش حالت رضا معرفت است. آنگاه كه انسان معرفت به جمیل بودن افعال خداوند پیدا كرد، این معرفت منشأ حالت رضا در عبد است. اگر انسان به نیكویی و زیبایی افعال خداوند معرفت پیدا كند، این معرفت منشأ پیدایش حالت رضا در نفس؛ یعنی خشنودی به قضای الهی می‏شود. اما شناخت و معرفت به جمیل بودن افعال الهی از چند راه ممكن است برای انسان حاصل شود كه در ارتباط با هر راهی مرتبه‏ای از رضا تصویر می‏شود. راه اول؛ راه علمی است كه از طریق استدلال و برهان عقلی به جمیل و نیكو بودن صفات و ذات حق تعالی دست می‏یابد. راه دوّم؛ انعكاس محصول عقل و استدلالات عقلیه بر دل است كه از آن تعبیر به ایمان می‏شود. راه سوّم؛ آنگاه است كه همین علم به جمیل بودن ذات، افعال و صفات الهی – كه در مسئله رضا در ربط با افعال الهی مطرح است – طوری در دل اثر كند و در آن جایگزین شود و روح و دل به درجۀ اطمینان برسد و به تعبیر قرآن، نفس مطمئنّه پیدا كند. چهارم؛ آنگاه است كه دل انسان محل تجلی انوار الهی شود و با انواری كه از ناحیه خداوند بر دل افاضه می‏شود جمیل بودن حق را مشاهده كند.
سرفصل‏هایی كه به آن اشاره شد و موضوعات دیگری همچون عدم تنافی رضا با امر به معروف و نهی از منكر، موانع حصول مقام رضا، راه دستیابی به رضا، فواید و نشانه‏های رضا، رابطۀ رضا و بلا … در این مجلد مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و حضرت استاد ؟ره؟ همه موضوعات فوق را مستدل و علمی و با ارائۀ شواهدی از آیات و روایات تقدیم علاقه‏مندان به معارف دین نموده است.