توکل

مقدّمه
یکی از رذایل اخلاقی، رذیلۀ حرص است. امام صادق ؟س؟ در روایت معروف جنود عقل و جهل در دو جا در بحث شمارش فضایل و رذایل اخلاقی از این رذیله نام می‏برند، رذیله حرص ضد دو فضیلت اخلاقی، توکّل و قناعت است؛ اما از نظر مفاد و معنا مختلف است. معنای حرص به عنوان ضدّ توکّل عبارت است از تکیه کردن به غیر خدا و یا تکیه نکردن به خدا و ضعف اعتماد به خدا.
علمای اخلاق و اهل معرفت در معنای توکّل، تعبیرات مختلفی به کار می‏برند؛ محقق نراقی می‏فرماید: توکّل، تکیۀ دل در تمام امور به الله تعالی است، هم‏چنین توکّل این است که انسان از هر حول و نیرویی گریزان شده و اعتماد او تنها به حول و قوۀ الهی باشد. خواجه عبدالله انصاری؟ره؟ می‏گوید: توکّل، واگذار کردن تمام امور به مالک و اعتماد به این وکالت است و این از سخت‏ترین و مشکل‏ترین منازل در سطح عامۀ مردم است، البته این منزل و جایگاه در سیر الی الله، سبک‏ترین راه‏ها برای خواص عباد است.
توکّل غالباً در ارتباط با اعمال مطرح است و آنچه باعث عدم توکّل انسان به خدا یا ضعف توکّل او می‏شود، این است که تصوّر می‏کند غیر خدا می‏تواند به او نفع برساند و لذا به مخلوق امیدوار شده و امیدش به خدا گسسته شده یا کاهش می‏یابد.
در فضیلت این خصلت نفسانی نیز تعبیرات مختلفی مطرح شده است، از جمله می‏فرمایند: توکّل منزل و مقامی از منازل و مقامات دین است و از بالاترین درجات مقرّبین است؛ زیرا توکّل از نظر ادراک، پیچیده و دقیق است. خداوند تعالی در پاسخ پیامیر اکرم ؟صل؟ در شب معراج که کدام یک از اعمال فضیلتش بیشتر است می‏فرماید: چیزی نزد من با فضیلت‏تر از توکّل بر من و رضا و خوشنودی به آنچه که نصیب بنده‏ام کرده‏ام نیست.
با توجه به اینکه توکّل به معنای اعتماد کردن و واگذاری امور به وکیل است، این خصلت بر چهار پایه استوار است؛ پایۀ اوّل، این است که موکل، ایمان و اعتقاد داشته باشد که وکیل او بر آنچه مورد نیازش است عالم و آگاه است. پایۀ دوم، موکل بداند که وکیل او قدرت عملی کردن خواسته‏های او را دارد. پایۀ سوم، ایمان و اعتقاد داشته باشد که وکیلش بخیل نیست. پایۀ چهارم، وکیلش را مهربان، با محبت و رحمت بداند. با منتفی شدن هر یک از این امور چهارگانه، اصل وکالت هم منتفی خواهد بود؛ اما در توکّل به خدا یک مادۀ پنجمی نیز نیاز است و آن اختصاص این امور چهارگانه به خداوند است، به این معنا که تنها اوست که مصلحت مرا می‏داند، اوست که توانا است، اوست که بخل در او راه ندارد و اوست که نسبت به من محبت و شفقت دارد.
توکّل دارای درجات سه‏گانه می‏باشد؛ درجۀ اوّل، این است که حالت روحی انسان در واگذاری امور به خداوند و اعتمادش به او مثل اعتماد یک موکّل به وکیل است که در بین انسان‏ها متداول است. درجۀ دوّم، این است که حالت روح انسان نسبت به الله تعالی مانند روح طفل شیرخوار نسبت به مادرش است، به این معنا که شخص متوکّل آن چنان به وکیل خود علاقه‏مند است که به اصل وکالت توجه ندارد همان‏طور که یک طفل تکیه‏گاهش مادر است و به قدری متوجّۀ اوست که به این توکّل و اعتماد هیچ توجه نمی‏کند. درجۀ سوّم، مافوق دو درجۀ قبلی است، در این درجه، متوکّل را مانند مرده‏ای پیشاروی غسل دهنده مثال می‏زنند؛ لذا هرگز به اسباب و وسایل توجهی ندارد و توکّل و تکیه‏گاه او نیست، قلب او آن‏چنان نسبت به وکیل خود مطمئن است که حتی از او درخواست هم نمی‏کند.
با توجه به درجات توکّل به خصوص درجۀ سوم، این سؤال مطرح می‏شود که آیا کوشش و سعی انسان و تدبیر او در امور و توسّل به اسباب مادی و معنوی مثل دعا با توکّل منافات دارد؟ در بررسی منابع اسلامی چنین برداشتی از موضوع توکّل کاملاً منتفی است؛ بلکه خداوند بنده‏ای را که برای امور خود تلاش و تدبیر می‏کند دوست دارد. بنابراین تلاش جهت کسب امور مادی و معیشت زندگی منافاتی با توکّل ندارد. مهم این است که بنده باید بداند که بدون فعالیت و تلاش نتیجه‏ای عایدش نخواهد شد؛ اما این تلاش نباید تکیه‏گاه او باشد، بنده تلاش می‏کند و خدا هم به تلاش او اثر می‏دهد.
راه دسترسی به توکّل چیست؟ انسان برای تحصیل این فضیلت اخلاقی باید مواردی را در نظر بگیرد؛ اوّل، اینکه هرگز نمی‏تواند مصالح و مفاسد و منافع و مضار خود را دریابد و هرگز نمی‏تواند ادعا کند آنچه را که در جهت مصلحت خود تدبیر می‏کند حتما صحیح بوده و به نتیجۀ مورد نظر می‏رسد. دوّم، بر فرض که کسی بتواند منافع و مصالح خود را تشخیص دهد قدرت لازم برای به دست آوردن منافع خود ندارد. سوم، علی‏رغم اینکه انسان حبّ به ذات دارد و خودش را دوست داشته و نسبت به خودش مهربان است، اما آیا همۀ کارهایی که در زندگی عمل می‏کند بر مبنای شفقت و محبّت نیست و بسیار اتّفاق می‏افتد که می‏گوید؛ به خود بد کردم. با توجه به عجز انسان به این امور سه‏گانه، قطعاً یک نقطۀ اتکا لازم دارد و این نقطۀ اتکا، مخلوق عاجزی مانند خودش نیست و لذا تنها تکیه‏گاه او باید خداوند متعال باشد که علمش بی نهایت است و از مصالح و مفاسد بندگانش آگاه است. این توجّهات در حقیقت راه‏های علمی رسیدن به این فضیلت اخلاقی بود و راه عملی تحصیل توکّل پرهیز از گناه می‏باشد.
با فراهم آمدن این مقدمات علمی و در پیش گرفتن تقوا که همان پرهیز از گناه است، حالتی در روح پیدا می‏شود که به ثقۀ بالله تعبیر می‏شود، ثقه؛ یعنی اعتماد کردن، و شرط واگذاری امور به یک موجود، همین اعتماد به اوست؛ پس توکّل بدون ثقه امکان ندارد.
حالت زیبای روحانی توکّل دارای آثار بسیاری است، بهترین اثر آن نجات انسان از حیله‏های شیطانی است. اثر دیگر عدم تلاطم روح در برخورد با حوادث و پیشامدهای روزگار است. سوّمین اثر توکّل قرار گرفتن در حرز الهی است که جایگاهی امن‏تر از آن نمی‏توان یافت. اثر دیگر این است که انسان در راه انجام وظیفه استقامت ورزیده و هیچ‏گاه عقب گرد نمی‏کند.
همۀ آنچه که مطرح شد، فهرستی از مباحث کتاب پیش رو است که حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی ؟ره؟ پیرامون موضوع توکّل طی یازده جلسه عالمانه و محققانه و به طور مبسوط در اختیار علاقه‏مندان قرار داده‏اند.