عاقبت، حسن عاقبت و سوء عاقبت

مقدّمه
حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی؟ره؟ موضوع عاقبت را در ده جلسه مورد بحث قرار دادند. از نظر ایشان «عاقبت»، از موضوعاتی است كه غفلت از آن باعث كجروی انسان در زندگی می‏شود و پایانی ناخواسته برایش رقم می‏خورد. حضرت استاد؟ره؟ نخست با برشمردن آیات و روایات بسیار به اهمیت موضوع پرداخته و می‏فرمایند كه عاقبت اندیشی در دو حیطه مطرح است: اوّل، دوراندیشی نسبت‏به مجموعۀ زندگی به‏طوركلّی و تفكّر در اینكه دفتر زندگی او در دنیا چگونه بسته می‏شود. آیا ختم به خیر می‏شود یا ختم به شرّ؟ دوّم، عاقبت اندیشی در مورد هر عملی است كه انسان در زندگی خود انجام می‏دهد.
در مورد حیطۀ اوّل از عاقبت اندیشی و اندیشه در عاقبت كار من حیث المجموع، ایشان به این نكته اشاره می‏كنند كه انسان معتقد به سعادت و شقاوت، مبدأ و معاد، و معتقد به ماورای دنیا و با علم به اینكه مرگ در انتظار همه می‏باشد، باید نسبت‏به پایان عمر خود در دنیا نگران باشد. این خوف از سوءخاتمه، سرآمد خوف‏های ممدوحی است كه علمای اخلاق شمارش می‏كنند.
ایشان در توضیح خوف از سوء عاقبت، اضافه می‏كند كه انسان باید در عاقبت كار خود در جمیع ابعاد وجودیش، اعم از بُعد عقلانی كه اعتقاداتش ناشی از آن است، بُعد نفسانی كه ملكات نفسانی را شامل می‏شود، بُعد اعضا و جوارح كه اعمال او ناشی از آن‏هاست و بُعد عقلانی كه شامل تعلّقات اوست، بیندیشد.
در ادامه، هر كدام از این ابعاد وجودی در ارتباط با عاقبت اندیشی مورد دقت نظر قرار گرفته است. اما كار بُعد عقلانی، عبارت است از امور اعتقادی انسان؛ در حقیقت، او اعتقادات خود را از راه عقل تحصیل می‏كند و بازدۀ كار عقل روی قلب اثر می‏گذارد كه از آن تعبیر به ایمان می‏شود. صحّت و سقم اعتقادات انسان، هنگام مرگ مشخص می‏شود و چه بسا علی‏رغم اینكه در تمام عمر شاخه‏ای از امور اعتقادی را در خودش صحیح می‏پنداشت، ولی هنگام مرگ آن را اشتباه می‏یابد و راه برای اصلاح آن را بسته می‏بیند. دوّم، اندیشه در عاقبت كار قلب است. ضعف ایمانِ انسان هنگام مرگ خود را نشان می‏دهد. در این هنگام است كه ممكن است مشاهده كند كه قلب او در كنار محبّت به خدا در گرو محبّت جلوه‏ای از جلوات دنیا هم بوده است؛ لذا با فشاری كه هنگام مرگ بر او وارد می‏شود، متوجّه می‏شود كه دوستی او نسبت‏به خدا سطحی بوده است. سوّم، عاقبت اندیشی در بُعد نفسانی و ملكات حسنه و سیّئه است. هنگام مرگ با برداشته شدن حجب، صور برزخیّۀ ملكات جلوه می‏كند؛ لذا اگر دارای ملكات سیّئه باشد، از دیدن آن‏ها مبتلا به هراس و وحشت می‏شود و اگر دارای ملكات حسنه باشد، كارسازی آن حتی از اعمال حسنه هم برای او بیشتر خواهد بود. بالاخره، عاقبت اندیشی در بُعد اعمال جوارحی است. عمل روی قوای درونی اثر می‏گذارد و هنگام مرگ جلوه‏گر می‏شود.
حضرت استاد؟ره؟ در بخش دیگری از بحث، به موضوع راه‏های عاقبت به خیری می‏پردازند. یكی از راه‏های عاقبت به خیری، كسب تقوای الهی است. راه دیگر، بزرگ شمردن حق است كه اثرش این است كه نعمت‏های او را در معاصی بذل نكند. راه دیگر، مراقبت از این است كه هیچ‏گاه به بردباری خداوند نسبت‏به خودش مغرور نشود. راه دیگر، اكرام كردن به محبّین اولیای خدا؟عهم؟ است.
در ارتباط با همین موضوع، ایشان به راه‏های تحصیل حُسن عاقبت اشاره می‏كنند. سرآمد راه‏های علمی برای دست‏یابی به حُسن عاقبت، یاد مرگ است. این یادآوری، نقشی بزرگ در سازندگی انسان دارد؛ همان‏طور كه غفلت از مرگ برای عاقبت زندگی انسان در دنیا نقش تخریبی دارد. از نظر عملی هم به این نكته توجّه كند كه توحید در هر انسانی یك امر فطری است و هر كس در نهاد خود آن را دارا می‏باشد و از دل توحید، نبوت، معاد و امامت و عدل سردر می‏آورد. این اعتقاد برای انسان یك حال ابتدایی می‏آورد و آن حال، او را به وادی عمل می‏كشاند. اگر انسان در یك صراط مستقیم اعتقادی قرار بگیرد، در اثر عمل، دلش صفا پیدا كرده و صورت شفّاف حق در او منعكس می‏شود و همین اعمال، موجب می‏شود كه انسان دارای ملكات حسنه شود و هنگام عبور از این دنیا عمل صالح و ملكات حسنه را همراه داشته باشد.
امّا در مورد حیطۀ دوّم، عاقبت اندیشی كه توجّه به عاقبت هر كدام از اعمال است معظّم له اعمال انسان را تقسیم می‏كند به اعمالی كه جنبۀ دنیوی و جنبۀ اُخروی دارد. انسان باید قبل از انجام هر عملی در بُعد دنیایی، عاقبت آن را در نظر بگیرد. اگر آن عمل، عاقبت و محصول صحیح دارد، نسبت‏به انجام آن اقدام كند و اگر آن را مفید ندانست یا نسبت‏به نفع آن تردید داشت، از انجام آن خودداری كند. برای آگاهی نسبت‏به سرانجام نیك یا بد هر كاری، ایشان به بهره بردن از تجربۀ شخصی و تجربۀ دیگران اشاره می‏كند، ولی آن‏ها را ایمنی‏بخش از لغزش نمی‏داند؛ چون نه خود و نه دیگران اشراف كامل به اعمال و سرانجام آن در موقعیت‏های مختلف ندارند. اینجاست كه برای مصونیّت از عاقبت سوءِ هر عمل، توصیه می‏شود كه عاقبت آن كار را در بعد اُخروی در نظر بگیرد. به عبارت دیگر؛ نسبت‏به مشروع بودن كار اطمینان حاصل كند. سپس اقدام به انجام آن نماید و از تجربه شخصی خود و دیگران استفاده كند.
در نهایت، ایشان به یك نحو عاقبت اندیشی كه اعم است از دو حیطۀ عاقبت اندیشی كه قبلاً گفته شد؛ یعنی عاقبت اندیشی نسبت‏به زندگی من حیث المجموع و عاقبت اندیشی نسبت‏به عاقبت هر كار، اشاره می‏كنند. این عاقبت اندیشی بنا به فرمودۀ قرآن، عاقبت اندیشی از عاقبت دیگران است. اكثر آیات قرآن، این عاقبت اندیشی را مطرح می‏فرمایند با این تعبیر كه امت‏های گذشته هر كدام روش‏هایی داشتند، انسان باید روش رفتاری گذشتگان را جست و جو كند و بنگرد كه مثلاً قومی كه معنویّت را تكذیب كردند به چه عاقبتی گرفتار شدند، از آن‏ها عبرت بگیرد. امّا تنها كسانی می‏توانند از عاقبت گذشتگان بهره بگیرند كه اهل تقوا باشند و فرو رفتگان در مادّیّت و هواهای نفسانی فاقد چنین عاقبت اندیشی می‏باشند.
سرفصل‏هایی كه به آن اشاره شد، در این مجلّد مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. حضرت استاد؟ره؟ همۀ موضوعات فوق را مستدل و با ارائۀ شواهدی از آیات و روایات تقدیم علاقه‏مندان به معارف دین نموده است.