امر به معروف و نهی از منکر (مبانی، احکام و آثار آن)

مقدّمه

حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی(ره) بعد از بحث مبسوطی که پیرامون حبّ به خدا ارائه دادند، بحث کوتاهی در مورد غیرت در محبت مطرح کردند. سپس به موضوع امر به معروف و نهی از منکر که با این دو بحث ارتباط دارد، پرداختند. ایشان می‎فرمایند: مبنای امر به معروف و نهی از منکر، از نظر ریشۀ اخلاقی و نفسانی، غیرت دینی است؛ به این ترتیب که حالت نفسانی غیرت روی قلب اثر می‎گذارد؛ پس اگر انسان آلودۀ به معصیتی شود یا واجبی از او ترک شود، موجب سوز دل او می‎شود و وقتی لاابالی‎گری در جامعه رواج یابد‎ و جامعه به سمت فساد رو آورد، قلباً متأثّر می‎شود؛ زیرا اگرچه غیرت از حالات نفس است، ولی بازده روی قلب دارد. در مقابل اگر جامعه رو به صلاح برود، قلباً خوشحال می‎شود. اما آن‎هایی که بر طبق روایات نسبت‎به صلاح و فساد جامعه بی‎تفاوتند، دل آن‎ها منکوس و مسخ شده است. چنین کسانی نسبت‎به حدّ و مرز الهی بی‎خیال هستند. آن‎ها در واقع انسان نیستند؛ بلکه حیوانی بیش نبوده و حتّی رابطۀ آنان با آحاد جامعه، رابطه‎ای حیوانی است نه انسانی و الهی.

نکتۀ اساسی در این مبحث، این است که این بحث با امر به معروف و نهی از منکر از نظر فقهی متفاوت است. امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه فقهی یک واجب کفایی است که دارای مراتب قلبی، لسانی و یدی است، اما این مبحث اصلاً ارتباطی به امر به معروف و نهی از منکر به معنای فقهی آن ندارد؛ بلکه بحث در مورد یک سنخ واجبات و محرّمات درونی یا جوانحی است؛ مانند توبه که از واجبات درونی است و به معنای پشیمانی از گناه است، همچنین واجب فوری‎ هم هست.

امر به معروف و نهی از منکرِ مورد بحث نیز مانند توبه از واجبات درونی است که عبارت از حالت نفسانی است که روی قلب و دل انسان اثر می‎گذارد و موجب می‎شود آنچه مورد سخط خداوند و مبغوض اوست، مبغوض انسان هم قرار بگیرد و آن را مکروه بدارد و نسبت‎به آنچه مورد حبّ خداوند است، راضی و خشنود ‎شود؛ بنا بر این تعریف برای امر به معروف و نهی از منکر جدای از بحث فقهی یک عنوان دیگری وجود دارد که عبارت است از حرمت رضا به منکر؛ به این معنا که حرام است انسان خشنود باشد و رضا بدهد به ترک معروف و عملی که مورد امر الهی ا‎ست و همچنین عکس آن؛ به عبارت دیگر، واجب است انسان عمل منکر را مکروه بدارد. از طرف دیگر، ترک واجب که عبارت است از معروف را هم مکروه بدارد.

آنچه در این مجلّد مورد بحث قرار گرفته است

شراکت در عمل منکر: در بررسی روایات این نتیجه حاصل می‎شود که این عمل جوانحی با عمل جوارحی هم‎سو قرار داده شده است؛ یعنی خوشحالی انسان از معصیت دیگری، مثل نفسِ معصیت او است؛ لذا اگر کسی گناهی مرتکب شود و از گناه خود خشنود باشد، مثل این است که دو گناه مرتکب شده است: یک گناه مربوط به عمل بیرونی او است و گناه دوم، مربوط به رضایت درونی از معصیت است.

مجازات به‎خاطر گناه دیگران

در روایات مطلبی مطرح کرده‎اند که در حقیقت پاسخ به یک ابهام در مورد عذاب همگانی خداوند است، ابهام این است که چرا عذاب الهی شامل همۀ افراد جامعه، چه گناهکار و چه بی‎گناه می‎شود؟ در آیات بسیاری به انبیا(ع) و قوم آن‎ها که گرفتار عذاب الهی شده و خشک و تر را با هم سوزانده است اشاره شده است؛ از جمله می‎توان از حضرت نوح(ع) نام برد که علی‎رغم تلاش‎های بسیار، موفّق به هدایت قوم خود نشد و بالاخره آنان را نفرین کرد. هنگام عذاب تنها عدۀ معدودی از ایمان آورندگان به حضرت نوح(ع) باقی ماندند و بقیه غرق شدند. سؤال این است که چرا عذاب الهی شامل همه شده است؟ در مباحث روایی و معرفتی، دلیل عذاب همگانی، رضای آن قوم به منکر اعلام شده است؛ یعنی اگرچه خودشان مرتکب منکری نشده بودند، اما خشنودی نسبت‎به منکر داشتند. بعضی عذاب به‎خاطر گناه دیگری را منافات با آیۀ <وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرَی> قلمداد کرده‎اند، اما باید بررسی کرد که «وِزْرَ اُخْرَی» چیست؟ اشکال در این است که بعضی «وزر» را نفس حرکت بیرونی در نظر می‎گیرند و مبدأ این حرکت بیرونی‎ که یک حرکت درونی‎‎ است را کنار می‎گذارند، در حالی که اساس و ریشۀ کار همان حرکت درونی است؛ لذا هیچ وقت وزر و وبال عمل کسی را به نام دیگری ثبت نمی‎کنند. این، یک مغالطه است. آنچه برای او ثبت می‎کنند، وزر خودش است که عبارت است از خشنودی نسبت‎به عمل منکر.

دلیل مؤاخذۀ بر کارِ نکرده

اشکالی مطرح می‎شود مبنی بر اینکه طبق روایات نیّت گناه، گناه محسوب نمی‎شود و انسان به صرف قصد گناه مؤاخذه نمی‎شود؛ پس چگونه است که به‎خاطر خشنودی از گناه دیگران مؤاخذه می‎شود؟ در حقیقت سخن ایشان این است که امور قلبیّه مؤاخذه ندارد، مگر اینکه به بیرون تراوش کند. در جواب ایشان باید گفت که اوّلاً این سخن بر خلاف موازین علمی است. برای مثال می‎توان از توبه نام برد که معنایش همان پشیمانی درونی از گناه و تصمیم به عدم بازگشت به گناه است. توبه در عین حال که یک امر درونی است، اما انجام آن واجب و ترک آن حرام است؛ بنابراین امر درونی و رضای باطنی به فعل دیگری، مُتَعَلَّق امر و نهی الهی قرار می‎گیرد. امّا سرّ اینکه اگر انسان خود قصد معصیت کند گناه محسوب نمی‎شود، ولی اگر راضی به معصیت دیگری باشد برای او معصیت نوشته می‎شود، این است که آنچه در امر به معروف و نهی از منکر مهم است، این است که احکام الهی و حد و مرز الهی شکسته نشود. ارتکاب محرّمات معنایش شکستن حریم الهی است و امر به معروف و نهی از منکر برای حفظ حریم الهی وضع شده است. آنانی که به مؤاخذۀ کسانی که راضی به عمل منکر دیگری هستند، اشکال گرفته‎اند نتوانسته‎اند، بین دو مطلب تفاوت قائل شوند؛ کسی که قصد گناه کرده؛ ولی مرتکب آن نشده است حریم‎شکنی و مرزشکنی نکرده است؛ بلکه مرتکب یک خباثت درونی و یک غفلت شده است. اما رضایت درونی به انجام منکر دیگری؛ یعنی رضایت به حریم شکنی الهی است و بین این دو مطلب تفاوت فراوانی است.

وجوب عقلی امر به معروف و نهی از منکر

وجوب امر به معروف و نهی از منکر از نظر شرعی امری پذیرفته شده از جانب همۀ علماست، اما بعضی بزرگان به وجوب عقلی این فریضه معتقد هستند؛ به این معنا که اگر هیچ دلیلی نه از کتاب و نه از سنّت و نه از اجماع مبنی بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر نداشتیم، عقل حکم به وجوب نهی از منکر یا امر به معروف می‎کرد. دلیل این امر خیلی روشن است؛ اگر عبد بداند تحقّق یک امری در خارج موجب خشم مولا می‎شود، عقل او حکم می‎کند که از تحقّق آن ممانعت کند.

آثار امر به معروف و نهی از منکر

ترک امر به معروف و نهی از منکر باعث می‎شود افراد فاسد و لااُبالی زمام امور جامعه را به‎دست بگیرند. البتّه الزاماً نام و نشانۀ لاابالی گری را همراه ندارند؛ بلکه چه بسا در لباس صلاح و خیرخواهی جامعه را به فساد بکشند. همچنین باعث می‎شود که دعاها مستجاب نشود. حتّی طبق روایات، دعای خوبان جامعه هم مستجاب نمی‎شود. از طرفی، موجب محرومیّت جامعه از برکت‎های الهی می‎گردد. منظور از برکت، بهره‎گیری از عنایات الهی است که با خوشی همراه باشد.

از طرفی آثار حُسنی بر انجام امر به معروف و نهی از منکر مترتّب است؛ از جمله اینکه سایر واجبات در گرو این دو واجب است و با عمل به این دو واجب برپا می‎شود؛ باعث تأمین امنیّت راه‎ها و جادّه‎ها می‎شود؛ موجب مشروعیّت درآمدها می‎شود و جلوی مال مردم‎خوری را می‎گیرد؛ موجب می‎شود حق به حق‎دار برسد، باعث آبادانی زمین می‎شود و امور جامعه سامان پیدا می‎کند.

امر به معروف و نهی از منکر، دخالت در امور دیگران نیست

مجوّز امر به معروف و نهی از منکر چیست؟ آیا انجام این دو واجب دخالت در حیطۀ اختیارات دیگران است؟ آیا یک زورگویی حساب می‎شود؟ در جواب باید گفت: نظام ارزشی اسلام بر پایۀ جامعه گرایی است. خداوند به عنوان خالق و مالک انسان به او دستور داده که مملوک او تحت نظر گرفته شود؛ مانند پدری که دیگری را مأمور می‎کند که بر رفتار کودک او نظارت داشته باشد تا آسیبی به خود وارد نکند.

سرفصل‎هایی که به آن اشاره شد و موضوعات دیگری همچون نقش خواصّ جامعه در ترویج فساد، وظیفۀ عامه، در مقابل زمامداران، سوءاستفادۀ دشمن از خواصّ بی‎تفاوت، مراتب امر به معروف و نهی از منکر، روش دفع و جذب در امر به معروف و نهی از منکر و … در این مجلّد مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و حضرت استاد(ره) همۀ موضوعات فوق را مستدل و علمی و با ارائۀ شواهدی از آیات و روایات تقدیم علاقه‎مندان به معارف دین نموده است.