سعادت و شقاوت انسان

مقدّمه

حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی(ره) طیّ جلسات متوالی به مبحث سعادت و شقاوت پرداخته اند. به جهت اهمّیت، این موضوع در علوم مختلف هم مورد بحث قرار گرفته است. علمای اخلاق غایت و نهایت از زدودن رذایل اخلاقی و کسب فضایل اخلاقی را رسیدن به سعادت می دانند. محور مباحث اهل معقول و فلاسفه راجع به سعادت و شقاوت، عبارت از مسایل عقلی است؛ از جمله اینکه آیا سعادت و شقاوت دو صفت ذاتی برای موضوعاتشان هستند؟ یا با ارادۀ تخلّف ناپذیر ازلی حقّ تعالی، ثبوت آن ها برای موضوعاتشان حتمی است یا اینکه اکتسابی و ارادی و قابل حصول است. از طرفی، موضوع سعادت و شقاوت در مباحث معرفتی و عرفانی هم مطرح می شود.

مؤسّسۀ پژوهشی فرهنگی مصابیح الهدی که مسئولیت حفظ و نشر آثار معظّم له را به عهده دارد، همۀ آنچه را ایشان پیرامون این موضوع طی دوازده جلسه مطرح کردند در قالب یک مجلّد در اختیار طالبان معارف اسلامی قرار می دهد.

حقیقت  سعادت، رسیدن انسان به هدف نهایی و کمال واقعی خودش است که عبارت از قرب الی الله؛ به تعبیر دیگر، خیر مطلق و لذّت است؛ زیرا کمال و خیر مطلقی غیر از ذات مقدّس الهی وجود ندارد. هرگاه انسان به آن مرحلۀ عظیم برسد، قطعاً روح او دارای بهجت و سروری می شود که هیچ شادمانی و سروری به منزلت آن نخواهد رسید. در عالم آخرت نیز در جوار ذات الهی متنعّم به نعمت هایی می شود که هیچ گوشی نشنیده و هیچ چشمی ندیده و بر دل هیچ کسی خطور نکرده است. محلّ بروز و ظهور این سعادت مطلق، جهان آخرت است. اگرچه سعادت نسبی که آن را سعادت جسمانی نامیده اند، در دنیا برای انسان بروز و ظهور می کند و این سعادت جسمانی، همان خیر مضاف یا خیر نسبی است که در کلمات فلاسفه آمده است.

رسیدن به کمال و سعادت نه تنها ذاتی انسان نیست؛ بلکه امری است اختیاری و باید هرکسی با اعمال اختیاری به طور آگاهانه و براساس انتخاب راه صحیح آن را به  دست آورد. عواملی که انسان را به سعادت و کمال حقیقی می رسانند، عبارت است از علم و معرفت به خدا، ایمان محکم به  ذات مقدّس الهی و سایر عقاید، انجام اطاعت  خالصانه، اعمال شایسته و تزکیه و تهذیب روح از اخلاق رذیله. در یک جمله می توان گفت که انسان در اثر تکامل در دو بعد حکمت نظری و عملی، قادر است  با اعمال اختیاری خود به هدف اصلی خود که همان سعادت و خوشبختی است، نایل شود.

آنچه در این مجلّد مورد بحث قرار گرفته است

تعریف سعادت و شقاوت: تعاریف متعدّدی که ارائه شده است، اگرچه از نظر ظاهر مختلف به نظر می رسد، ولی حقیقت آن ها یک چیز بیش نیست. تعریف کلّی این است که سعادت هر شئ عبارت است از وصول آن شئ به خیر وجودی  و هستی  آن به طوری که کمال لایق خودش را دریابد و از آن کمال لذّت ببرد. این معنا گسترده است و حتّی نباتات، گیاهان و حیوانات را هم در بر می گیرد؛ زیرا در این تعریف به سعادت هر شئ اشاره دارد و هر شئ در این مسیر تا آنجایی که جا دارد و می تواند به خیر وجودی خود که کمال لایقش است دست پیدا کند، پیش می رود و این وصول به خیر وجودی موجب سعادتمندی او خواهد بود.

ضدّ آن که جنبۀ عدم ملکه[1] پیدا می کند شقاوت است، به عبارتی عدم وصول یک شئ به کمال وجودی خود شقاوت است.

اقسام سعادت و شقاوت: انسان دارای ابعاد گوناگون است و در ربط با هر بعد او سعادت و شقاوت را می توان تصویر کرد. انسان در وهلۀ اوّل، مرکّب از بدن و روح است. یک بدنی دارد که پیکرۀ او را تشکیل می دهد و روحی دارد که متعلّق به این بدن است. در مرتبۀ بعد این روح مجموعه ای است از قوا که به یک اعتبارِ کلّی به نفس، عقل و قلب تقسیم بندی می شود. هر کدام از این ها سعادتمندی مختصِّ به خود را دارند. بدن انسان یک کمال لایق به خودش دارد و آنگاه که به آن کمال لایق و خیر وجودی اش برسد و از آن لذّت ببرد، سعادتمند است. کمال لایق بدن، عبارت از صحّت مزاج است. اگر این پیکره  سلامت باشد سعادتمند است.

خیر وجودی نفس حالت اعتدالی قوۀ شهوت و غضب است. اگر شهوت و غضب حالت اعتدالی  داشته باشد؛ یعنی نه حالت افراطی در آن باشد نه تفریطی که در مسایل اخلاقی از آن تعبیر به سلامت نفس می شود، این نفس، سعادتمند و خوشبخت است. بدبخت، کسی است که شهوت او یا به صورت افراطی افسارگسیخته عمل کند و یا از نظر تفریطی دارای فتور[2] باشد. حالت افراطی  و تفریطی هر دو، شقاوت و بدبختی است.

عقل هم به تناسب خودش خیری دارد که اگر به آن خیر هستی اش رسید سعید است و اگر به غیر او رسید، شقی است. کار عقل ادراک است. آن عقلی که کمال مطلق را و به تعبیر ساده تر صفات حقّ تعالی را ادراک کند و به آن علم پیدا کند و از آن لذّت ببرد به خیر وجودی اش نایل شده است؛ در حقیقت، خیر وجودی عقل، ادراک کمال مطلق است.

امّا آن هایی که اهل کشف هستند، یک مرحلۀ دیگری هم دارند و می گویند: گرچه انسان مرکّب از بدن و روح به معنای اخصّ آن یعنی عقل و نفس است؛ امّا انسان دارای بُعد دیگری است که گوهر گرانبهای وجود او است و لطیفه ای است الهیّه در نهاد هر انسان که عبارت از قلب است. آنان قلب را از عقل جدا می کنند و می گویند: قلب، سعادتی مختصّ به خود دارد که عبارت از شهود حقّ تعالی است. کار قلب شهود است و کمال ناشی از شهود، عشق و محبّت قلبی به خدا و انس به اوست. آن گاه که انسان به این کمال برسد، سعادتمند شده است؛ لذا آن ها می فرمایند که سعادت عبارت از حبّ به خدا، عشق به او و انس به اوست.

غایت و نهایت سعادت: حقیقت سعادت، همان سعادت قلبی است؛ یعنی مجذوبیّت دل انسان نسبت به مبدأ خود. در حقیقت سعادتِ ذاتی این است.

سعادت و شقاوت اختیاری است. ایمان به خدا و مبدأ تا معاد اختیاری و انتخابی است. انتخاب اعمال توسط انسان چه زشت باشد چه زیبا، اختیاری است؛ به تعبیر دیگر، تحصیل سعادت عقلانی و سعادت نفسانی اختیاری است. همچنین تحصیل شقاوت نفسانی و شقاوت عقلانی اختیاری است. سبب ها همه اختیاری است، چه در جنبۀ سعادت و چه در جنبۀ شقاوت؛ لذا در سعادت حقیقی که دل منوّر به انوار الهی می شود اگرچه تلألؤ این نور اختیاری نیست، ولی سببش اختیاری است و وقتی سبب آمد مسبَّب هم بر او مترتّب می شود؛ لذا سعادت حقیقی اختیاری و اکتسابی است و شقاوت هم همین طور است. محصول ایمان و عمل نیک، سعادت است و محصول کفر و عمل زشت، شقاوت است. سعادت حقیقی، نور است و شقاوت حقیقی، ظلمت است.

شرط تحصیل و دوام سعادت حقیقی: اگر انسان بعضی از فضایل را کسب کند و دنبال کسب بعض دیگر نباشد، شبهه ای نیست که به سعادت نفسانی نمی رسد؛ مثلاً در بُعد شهوی اش کار کند و بتواند با مهار این نیرو، حالت اعتدالی برای شهوت ایجاد کند تا از مرزهای تعیین شده تجاوز نکند، امّا نیروی خشم را رها کند به طوری که یا افراط کند یا تفریط. چنین شخصی به سعادت نفسانی نمی رسد. وقتی هم به سعادت نفسانی نرسید، به سعادت عقلی هم نمی رسد؛ زیرا این ها با یکدیگر بستگی و پیوند دارند.

بنابراین آنگاه انسان می تواند مراحل سعادت را طی کند و به حقیقت سعادت به طور کامل برسد که جمیع فضایل را برای خودش کسب کند و اعتدالی در قوای نفسانی اش برقرار کند. شهوت در اختیارش باشد و بر خشم و وهم هم مسلّط باشد. دوّم اینکه این تسلّط همیشگی باشد نه مقطعی. در مقطعی که تسلّط دارد سعادت هم وجود دارد و آنگاه که تسلّط نباشد، سعادت هم می رود.

راه تحصیل سعادت نفسانی: اگر انسان بخواهد به فضایل نفسانیّه  که سعادت آفرین هستند برسد، راهش عمل به دستورات شرع مقدّس است. در مقابل، این معصیت است که شقاوت آفرین است. معاصی مختلف هستند. یک سنخ از معاصی اثرگذاری آن ها روی نفس و روح و به خصوص در بُعد معنوی انسان؛ یعنی دل، عمیق و وسیع است و بعضی معاصی چنین نیست. ممکن است کسی نسبت به امور عبادتی خود مثل نماز مراقبت داشته باشد، امّا نسبت به امور مالی لاابالی باشد.   این معصیت و خلاف کاری، اثر نماز را خنثی می کند و از همین ناحیه شقاوت می آید. کسی که از مال حرام رشد می کند به سعادت نمی رسد و هر چه نافله بخواند و مرتّب ذکر بگوید، هیچ فایده ندارد. بدنی که توان و نیرویش از حرام است، عمل ناشی از آن هیچ فایده ای ندارد؛ لذا همان گونه که اثرگذاری اعمال نیک مختلف است اعمال معصیتی هم مختلف است.

نشانه های شقاوت: شقاوت، چندین نشانه دارد؛ از جمله؛ حرص، اصرار بر گناه، اسائۀ ادب به اخیار، طول آرزو، حبّ به بقا، قساوت.

نشانه های سعادت: علامات سعادت درست عکس عناوینی است که در شقاوت مطرح شد؛ یعنی قناعت، پایداری در اعتقادات، حبّ به لقاءالله، قصر امل، رقّت دل، ادب در مقابل اخیار.

سرفصل هایی که به آن اشاره شد، در این مجلّد مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. حضرت استاد(ره) همۀ موضوعات فوق را مستدل و علمی و با ارائه شواهدی از آیات و روایات تقدیم علاقه مندان به معارف دین نموده است.

^[1] . ملکه در لغت به معنای دارا شدن و مالک شدن می باشد. شاید به این سبب به آن ملکه گفته می شود که آنچه موصوف به ملکه می شود در حقیقت واجد چنان حالتی است. ملکه و عدم ملکه حقیقی، یکی از اقسام تقابل است و در تعریف آن گفته اند: «ملکه، یک امر وجودی است که بر موضوعی که شأنیّت اتصاف به آن را دارد عارض می شود و عدم آن امر وجودی را از همان موضوع با اینکه شأنیّت اتصاف را داشت، عدم ملکه می نامند».

^[2] . سستی